صحه گذاری روشهای آزمون کمی در آزمایشگاه (Method Validation)
1- مقدمه‌ای بر صحه گذاری روشهای آزمون کمی
استفاده از یک روش جدید در آزمایشگاه امری عادی و روزمره است. بدیهی است آزمایشگاه می‌بایست ضمن دقت در انتخاب روش بر اساس شرایط خاص خود، قبل از استفاده از آن برای گزارش‌دهی به مشتریان روش جدید را بررسی و تائید نماید. از آنجائیکه عملکرد یک روش آزمایشگاهی تحت تاثیر عوامل متعددی مانند، شماره ساختهای مختلف کیت، معرف، کالیبراتور، تغییر تامین‌کنندگان، اثرات حمل و نقل و نگهداری، شرایط آب و هوایی، کیفیت آب، پایداری جریان برق و طبیعتاً مهارت کاربر دارد، لازم است هر آزمایشگاه خود عملکرد روش را ارزیابی نماید. مطابق با الزامات استانداردهای سیستم مدیریت در مراکز آزمایشگاهی مانند ISO/IEC 17025:2017 و ISO 15189:2022 کلیه روشهای آزمون کمی و کیفی پیش از بکارگیری توسط آزمایشگاه باید تصدیق یا صحه گذاری شوند. در این این پست آموزشی در نظر داریم به نحوه تصدیق و صحه گذاری روشهای آزمون کمی بپردازیم.
2- تعریف تصدیق و صحه گذاری روشهای آزمون کمی
تصدیق روش های آزمون: ارائه شواهد عینی در مورد اینکه یک قلم مشخص، الزامات تعیین‌شده را برآورده می‌کند.
برخی از نکات مهم برای تصدیق روشهای آزمون مطابق با الزامات استاندارد ایزو 17025 و ایزو 15189 به شرح زیر است:
- هر گاه کاربرد داشته باشد، بهتر است عدم قطعیت اندازه گیری، در نظر قرار گیرد.
- قلم، به‌طور مثال می‌تواند یک فرآیند، روش اجرایی اندازه‌گیری، ماده، ترکیب، یا سیستم اندازه‌گیری باشد.
- الزامات مشخص شده برای مثال ممکن است، برآورده سازی مشخصات سازنده باشد.
- تصدیق در اندازه‌شناختی قانونی (همانطور که در VIML و بطور کلی در ارزیابی انطباق تعریف شده)، نیاز به آزمون و نشانه‌گذاری و یا صدور گواهینامه تصدیق برای یک سیستم اندازه‌گیری دارد.
- تصدیق نبایستی با کالیبراسیون اشتباه گرفته شود. هر تصدیقی، صحه‌گذاری نیست.
- در شیمی، تصدیق ماهیت موجودیت یا یک فعالیت نیاز به توصیف ساختار یا خصیصه‌های آن موجودیت یا فعالیت دارد.
صحه گذاری روش های آزمون: یک تصدیق که در آن الزامات تعیین شده برای استفاده مورد نظر در آینده، مناسب است.
3- تصدیق روشهای آزمون کمی
مطابق با الزامات استاندارد ISO 15189:2022 و استاندارد ISO 17025:2017 مراکز آزمایشگاهی پیش از معرفی روش‌ها، با اطمینان از اینکه می‌تواند به عملکرد مورد نیاز را به دست آورد، باید تصدیق کند که می‌تواند به طور صحیح این روش‌ها را اجرا کند. سوابق این تصدیق باید به نحوه مناسبی در آزمایشگاه حفظ شوند. در صورتی که روش آزمون توسط نهاد صادر کننده (مانند سازمان ISO, ASTM, USP, BP و …)، تجدیدنظر شود تصدیق روشهای آزمون باید تا حد لازم تکرار شود. به طور معمول هنگام تصدیق روش های آزمون ویژگی‌های عملکردی زیر مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
- دقت (تکرارپذیری و تجدیدپذیری)؛
- صحت؛
- عدم‌قطعیت اندازه گیری نتایج؛
- حد تشخیص و حد کمی شدن؛
- گستره اندازه گیری و خطی بودن؛
ارزیابی حد تشخیص (LOD) و حد کمی شدن (LOQ) برای برخی از روشهای آزمون که اندازه‌گیری‌ها در آنها در گستره پایین اندازه‌گیری انجام می‌شود، کاربرد دارد. در پست آموزشی محاسبه حد تشخیص و حد تعیین کمی نحوه تعیین LOD و LOQ به صورت کامل همراه با مثال‌های عددی تشریح شده است.
نحوه ارزیابی خطی بودن نیز در پست آموزشی چگونه عدم قطعیت خطی بودن را می توان محاسبه کرد؟ همراه با یک مثال عددی و ویدئو آموزشی در نرم‌افزار Minitab تشریح شده است. در صورت تمایل با بررسی گستره خطی برای روشهای آزمون و تجهیزات اندازه‌گیری خود می‌توانید این پست آموزشی را مشاهده نمایید.
4- صحه گذاری روشهای آزمون کمی
مطابق با الزامات استاندارد ISO 15189:2022 و استاندارد ISO 17025:2017 مراکز آزمایشگاهی باید روشهای آزمون زیر را صحه گذاری نمایند:
- روشهای استاندارد نشده؛
- روشهای تدوین شده توسط آزمایشگاه؛
- روشهای استانداردی كه خارج از حوزه كاربرد مورد نظرِ آنها به كار گرفته می‌شوند؛ یا
- روشهای اصلاح شده.
صحه گذاری باید تا حدی كه لازم است گسترده باشد تا نیازهای كاربرد معین یا زمینه كاربرد موردنظر را برآورده سازد. فنون مورد استفاده در صحه‌گذاری روش می‌تواند یكی از موارد زیر یا تركیبی از آنها باشد:
- کالیبراسیون یا ارزشیابی اریبی و دقت با استفاده از استانداردهای مرجع یا مواد مرجع؛
- ارزیابی نظام‌مند عوامل تاثیر گذار بر نتایج؛
- آزمون استواری روش از طریق تغییر پارامترهای کنترل شده، نظیر دمای انکوباتور، حجم توزیع شده؛
- مقایسه نتایج بدست آمده با سایر روشهای صحه‌گذاری شده؛
- مقایسات بین آزمایشگاهی؛
- ارزشیابی عدم‌قطعیت اندازه‌گیری نتایج براساس درک اصول نظری روش و تجربه عملی عملکرد روش نمونه‌برداری یا روش آزمون.
ویژگی‌های عملکردی روشهای صحه‌گذاری شده، همانطور که برای کاربرد مورد نظر ارزیابی شده‌اند، باید با نیازهای مشتریان مرتبط بوده و با الزامات مشخص شده سازگار باشد. ویژگی‌های عملکردی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- گستره اندازه‌گیری؛
- درستی؛
- عدم‌قطعیت اندازه‌گیری نتایج؛
- حد تشخیص و حد کمی شدن؛
- گزینش‌پذیری روش؛
- خطی بودن؛
- تکرارپذیری یا تجدیدپذیری؛
- استواری در برابر تاثیرات خارجی یا حساسیتِ متقابل در برابر تداخل ناشی از بافت نمونه یا موضوع آزمون و اریبی باشد اما محدود به این موارد نیست.
روشهای تدوین شده توسط آزمایشگاه نیاز به صحه گذاری کامل مشابه با آنچه که در تصویر زیر نشان داده شده است، می‌باشد. در صحه گذاری روشهای آزمون به صورت کامل تمام ویژگی‌های عملکردی لازم بایستی مورد ارزیابی قرار گیرد. این ویژگی‌های عملکردی باید با نیازهای مشتریان مرتبط بوده و با الزامات مشخص شده سازگار باشند.
برای روشهای استاندارد نشده یا روشهای که صحه گذاری آنها قبلا توسط شرکت سازنده مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند نیاز به صحه گذاری جزئی دارد. در صحه گذاری جزئی لازم است حداقل ویژگی‌های عملکردی زیر مورد ارزیابی قرار گیرند:
دقت؛
صحت؛
محدوده گزارش‌دهی؛ و
محدوده مرجع (برای آزمایشگاه‌های پزشکی).
در مورد روش‌هایی که در آزمایشگاه طراحی و اجرا می‌شوند و نیز روش‌هایی که در آزمایشگاه تغییر می‌یابند علاوه بر موارد فوق می‌بایست حساسیت، تداخلات و سایر موارد با توجه به روش مورد ارزیابی قرار گیرد. در لینک زیر دستورالعملی برای روشهای ارزیابی و صحه گذاری روش ها آزمون بر اساس مراجع مختلف بصورت ساده و مختصر بیان شده است و برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توان از مراجع انتهای دستورالعمل و نیز سایر منابع معتبر استفاده نمود. (این دستورالعمل توسط آزرم نامی – دکتر فریده رضی گردآوری شده است.)
سخن پایانی
در این پست آموزشی به بررسی انواع ویژگی های عملکردی روش های آزمون کمی که برای تصدیق و صحه گذاری روشهای آزمون بایستی مورد ارزیابی قرار گیرند، پرداختیم. همانطور که ذکر شد برای روش های آزمون تدوین شده توسط آزمایشگاه نیاز به صحه گذاری کامل روش آزمون وجود دارد و برای سایر روشهای آزمون نیاز به تصدیق یا صحه گذاری جزئی وجود دارد. صحه گذاری روشهای آزمون به صورت کامل نیاز به زمان، هزینه و دانش بالایی دارد، بر این اساس توصیه می‌گردد که کارکنان آزمایشگاه تا جای ممکن تلاش نمایند تا الزامات استانداردهای انجام آزمون را برآورده سازند که نیاز به صحه گذاری نداشته باشند و فقط ویژگی‌های عملکردی روشهای آزمون را برای تصدیق روشهای آزمون ارزیابی نمایند. در یک پست آموزشی دیگر نحوه تصدیق و صحه گذاری روشهای آزمون کیفی در آزمایشگاه تشریح خواهد شد. همچنین در صورت نیاز به برگزاری دوره آموزشی تتصدیق و صحه گذاری روش آزمون با نرم‌افزار minitab برای کارکنان آزمایشگاه خودتان می‌توانید، با ما تماس بگیرید.
1 دیدگاه
به گفتگوی ما بپیوندید و دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید.
با سلام. بنده برای یک کار تحقیقای از یک نوع کیت و دستگاه الایزا میخواهم استفاده کنم . صحه گذاری روش ازمون برای این کیت سنجیده میشه یا دستگاه و یا هر دو. و ایا اطلاعی در مورد روش آزمایش و به دست اوردن LOD ,;LOQ با این روش کار میشناسید